Historia e Hasan Dërmakut nuk është thjesht biografia e një individi, por pasqyrë e një brezi shqiptarësh që u rritën në varfëri, u formuan në padrejtësi dhe u përballën me represionin pa u dorëzuar. Rrënjët e kësaj historie nisin në Shipashnicë të Dardanës, brenda një familjeje që jetonte në kufijtë e mbijetesës, por kurrë në kufijtë e nënshtrimit.
Familja Dërmaku ishte një familje e madhe patriarkale, me rregulla të qarta morale dhe me një ndjenjë të fortë përgjegjësie kolektive. Fjala e dhënë, nderi dhe respekti për më të moshuarit ishin ligje të pashkruara, por të patjetërsueshme. Ky ambient familjar u bë shkolla e parë e karakterit për Hasanin.
Babai i tij u vra më 12 shtator 1944 në zonën e Bujanocit, gjatë përpjekjeve për mbrojtjen e Kosovës Lindore. Ai ishte pjesë e formacioneve vullnetare shqiptare të frymëzuara nga ideali kombëtar dhe i lidhur me Ballin Kombëtar. Hasani nuk e njohu kurrë të atin; ai lindi pas rënies së tij. Emri që i la amanet familjes u shndërrua në simbol vazhdimësie, por edhe në barrë morale që do ta shoqëronte gjithë jetën.
Pas vrasjes së babait, nëna Zahide Korça Dërmaku mbeti shtylla e familjes. Me prejardhje nga Gmica dhe rrënjë të largëta nga Korça, ajo mishëronte historinë e grave shqiptare që mbajtën gjallë familjet në kohë të errëta. Pa ndihmë shtetërore, pa përkrahje institucionale, ajo rriti fëmijët në kushte skajshmërisht të vështira, duke ruajtur dinjitetin dhe identitetin kombëtar.
Familja jetonte në bashkësi të zgjeruar, deri në tridhjetë anëtarë nën një kulm. Kjo bashkëjetesë krijoi solidaritet, por edhe disiplinë të fortë. Vendimet merren bashkë, puna ndahej sipas aftësive, ndërsa përgjegjësia ishte e përbashkët. Ky model organizimi u reflektua më vonë edhe në veprimtarinë politike të Hasanit.
Vitet e pasluftës ishin vite urie dhe pasigurie. Thatësitë, konfiskimet shtetërore dhe aksionet e mbledhjes së “tepricave” e lanë familjen shpesh pa bukë. Ushqimi sigurohej me barishte të egra dhe racione minimale. Kjo varfëri nuk prodhoi vetëm uri fizike, por edhe një ndjenjë të thellë padrejtësie shoqërore, që do të shndërrohej në vetëdije politike.
Fëmijëria dhe formimi: nga mungesa te ndërgjegjja
Hasani u rrit me rrëfime për babanë e rënë. Dërrasat mbi të cilat ishte sjellë trupi i tij u ruajtën për vite dhe u përdorën për të ndërtuar një sofër, por nëna e Hasanit nuk u ul kurrë aty. Ajo heshtje ishte një mësim i fortë për sakrificën dhe kujtesën.
Shkollimi në Shipashnicë, Hogosht dhe Gjilan ishte i vështirë. Rrugë të gjata në këmbë, mungesë veshmbathjeje dhe ushqimi, por shkolla u bë porta e vetme drejt dijes dhe vetëdijes. Mësues të përndjekur politikisht, si Sejdi Kryeziu dhe Shaban Geci, ushqyen te nxënësit jo vetëm dije, por edhe ndjenjën e përgjegjësisë kombëtare.
Leximi i veprave të ndaluara dhe kontakti i parë me shkrimet e Adem Demaçit shënuan një kthesë të rëndësishme. Letërsia u shndërrua në mjet rezistence, ndërsa fjala e shkruar mori peshë politike.
Prishtina dhe aktivizimi politik
Studimet në Fakultetin Filozofik në Prishtinë, në degën e Historisë, e futën Hasan Dërmakun në qendrën e lëvizjeve studentore të viteve ’60. Diskutimet për statusin e Kosovës, për barazi dhe për të drejtat kombëtare ishin pjesë e përditshmërisë universitare.
Në këtë kontekst, Hasani u përfshi aktivisht në organizimin e demonstratave të vitit 1968. Këto protesta nuk ishin spontane, as imitim i lëvizjeve evropiane. Ato kishin karakter të qartë politik dhe kombëtar. Kërkesa për republikë, dinjitet dhe barazi ishte thelbi i tyre.
Hasan Dërmaku nuk kërkoi protagonizëm publik, por kishte rol të rëndësishëm organizativ: koordinonte studentë, lidhte qytete dhe siguronte mobilizimin. Përballja me policinë ishte e dhunshme. Ai u rrah, u alivanos dhe u largua me forcë nga protesta, por rezistenca vazhdoi.
Burgu – çmimi i rezistencës
Arrestimi dhe gjykimi erdhën shpejt. Qëllimi i pushtetit ishte shembja morale e brezit të ri. Hasani u dënua me disa vite burg dhe u transferua në burgjet më famëkeqe të Jugosllavisë: Nish, Stara Gradishka dhe Lepogllavë.
Burgu ishte një mekanizëm i thyerjes sistematike: izolim, punë e rëndë, qeli të ftohta dhe presion psikologjik. Megjithatë, edhe aty Hasani nuk u dorëzua. Solidariteti mes të burgosurve politikë dhe organizimi i grevave e kthyen burgun në hapësirë rezistence.
Një jetë që mbetet dëshmi
Jeta e Hasan Dërmakut është dëshmi e një brezi që nuk pati luksin e heshtjes. Ai nuk u bë veprimtar për karrierë apo lavdi personale, por sepse koha dhe rrethanat e detyruan të zgjedhë anën e dinjitetit.
Familja i dha rrënjët, varfëria forcën, dija drejtimin, ndërsa burgu vulën e sakrificës. Sot, historia e tij nuk është vetëm kujtim personal, por dokument i një kohe kur fjala e lirë ndëshkohej me pranga, por nuk shuhej kurrë.
